Markery nowotworowe, nazywane również wskaźnikami nowotworowymi, to substancje chemiczne o zróżnicowanej budowie wytwarzane w tkankach organizmu. W zdrowych tkankach ich ilość jest minimalna. Kiedy jednak pojawia się nowotwór, zwiększa się produkcja tych substancji.

Niektóre markery nowotworowe występują w organizmie już w okresie życia płodowego i osiągają dość wysokie stężenia, ale później zanikają. U człowieka dorosłego, w normalnych warunkach, nie występują w ogóle lub w bardzo niskich stężeniach. Przedostają się do krwi i wraz z nią krążą w organizmie. Mogą przyjmować postać antygenów, białek, enzymów lub hormonów. Wzrost stężenia markerów może, lecz nie musi świadczyć o toczącym się procesie nowotworowym jest jednak ważnym wskaźnikiem związanym z wykrywalnością poszczególnych chorób onkologicznych.

Rodzaje markerów nowotworowych

Markery nowotworowe zostały odkryte ponad 40 lat temu. Pierwsze prace naukowe nad ich budową i znaczeniem dowodziły, że każdy rodzaj guza ma charakterystyczną dla siebie substancję markerową. W póżniejszym czasie stwierdzono jednak, że jeden nowotwór może wydzielać kilka markerów. Co więcej – jeden rodzaj nowotworu może produkować markery charakterystyczne dla innych nowotworów. Np. pojawienie się w organizmie markera oznaczonego symbolem CA 72-4, charakterystycznego dla nowotworów jajnika, może też wskazywać, że pacjent cierpi na raka żołądka, a CA 125 występujący przy raku jajnika może potwierdzać także istnienie nowotworu trzustki. Są jednak niezbite dowody na to, że niektóre z markerów niemal w 100 %. wskazują na określony nowotwór. Np. marker PSA pozwala wykryć raka prostaty i to w najwcześniejszej fazie rozwoju, kiedy inne badania nie mogą jeszcze nasunąć nawet takiego podejrzenia. Z kolei AFP jest charakterystyczny dla pierwotnego raka wątroby i pozwala go rozpoznać bez cienia wątpliwości. Ponieważ markery nowotworowe nie są substancjami jednorodnymi, z reguły pacjentowi zleca się wykonanie tzw. panelu markerowego (zestawu oznaczeń), który pozwala określić rodzaj toczącego się procesu nowotworowego.

Markery nowotworowe oznaczane są z pobranej próbki krwi.

To proste badanie można wykonać niemal w każdym laboratorium. Ważna jest jednak nie tylko sama obecność markera we krwi, ale przede wszystkim jego ilość ponad dopuszczalną normę. Jeśli norma jest znacznie przekroczona, nie zawsze oznacza to rozwój choroby nowotworowej. Podwyższony poziom niektórych markerów może być również związany na przykład z bardzo poważnym stanem zapalnym wątroby, trzustki czy nerek. Oznaczanie markerów dość rzadko wykonuje się w celach profilaktycznych, gdyż tylko nieliczne z nich (np. przy raku prostaty) są związane z bardzo wczesnym stadium choroby. Większość markerów w ilości wykrywalnej pojawia się natomiast w chwili, gdy nowotwór już na dobre zagnieździł się w organizmie. Ale wtedy można go również wykryć na podstawie USG, mammografii, cytologii, rezonansu magnetycznego, tomografii komputerowej. Markery odgrywają za to bardzo ważną rolę w terapii nowotworów. Po usunięciu guza chory przed każdą wizytą kontrolną u onkologa robi badania poziomu markerów. Jeśli jest on podwyższony, wiadomo, że proces nowotworowy nadal się toczy i mogą się pojawić przerzuty. Natomiast jeżeli utrzymuje się w normie lub spada – rozwój choroby został zatrzymany, a podczas operacji usunięto cały guz. Wyraźne zmniejszenie ilości markerów widoczne jest po 4 – 8 tygodniach od zabiegu. Oznaczenie poziomu markerów pomaga też kontrolować skuteczność stosowanej terapii, między innymi przy czerniaku lub raku jajnika.

Wykaz najpopularniejszych markerów:

  • CEA – oznaczenie CEA w surowicy jest przydatne w diagnostyce, prognozowaniu i monitorowaniu leczenia raka

  • PSA – profilaktyczne badanie prostaty oraz chorób gruczoły krokowego.

  • AFP – znaczne podwyższenie poziomu tego antygenu występuje w nowotworach wątroby i niektórych jądra

  • CA  19-9   – oznaczany w surowicy marker raka trzustki, dróg wątrobowo-żółciowych oraz jelita grubego i odbytnicy.

  • CA 72-4   markera raka przewodu pokarmowego (głównie żołądka) oraz jajnika,

  • TPS – jest markerem nowotworowym odzwierciedlającym dynamikę wzrostu nowotworów pochodzenia nabłonkowego.

  • CA 125 – oznaczenie raka jajnika

  • CA 15-3 – antygen wykorzystywany zwłaszcza w diagnozowaniu zaawansowanego raka piersi

  • BRCA 1 –rak piersi/jajnika dziedziczny.

  • fPSA – stosuje się w diagnozowaniu raka prostaty.

  • Bialko S-100 – antygen wykorzystywany w diagnozowaniu czerniaka / raka skóry

  • Beta-HCG – może posłużyć również jako marker nowotworowy przy oznaczaniu raka jajnika